Op 18 augustus 1811 werd iedereen in het Koninkrijk Holland door de regering van Napoleon Bonaparte opgeroepen om een achternaam te laten registreren bij het gemeentehuis.
Dit was nieuw in Nederland.
Want hoewel de meeste mensen in Nederland al wel een achternaam hadden, zorgde de Franse Keizer ervoor dat het in Nederland voor iedereen verplicht werd om een vaste achternaam te hebben.
Napoleon voerde in Nederland in 1810 de Code Civil in.
Deze verzameling wetten was in Frankrijk al sinds 1804 van kracht.
De Code Civil was een gevolg van het invoeren van de Burgerlijke Stand. Deze bestond in Frankrijk al vanaf 1796.
In Nederland werd de Burgerlijke Stand in 1811 geïntroduceerd.
Hierbij hoorde een bevolkingsregister waarin de nieuw geborenen, de sterfgevallen en de huwelijken moesten worden gemeld.
Familienamen in verschillende delen van Nederland
In de Zuidelijke Nederlanden waren de familienamen al lange tijd gestandaardiseerd.
Dit kwam omdat de Burgerlijke Stand in de Zuidelijke Nederlanden ook al in 1796 werd ingevoerd.
Daar hoefde Napoleon dus weinig te veranderen.
In de noordelijke provincies lag dit echter anders.
Vooral op het platteland hadden de meeste mensen al wel familienamen, maar deze stonden niet of nauwelijks vast.
Vaak werd een kind vernoemd naar zijn of haar vader, waardoor slechts één generatie dezelfde achternaam had.
Om verwarring te voorkomen werd er soms nog een naam toegevoegd die verwees naar de herkomst van de familie.
Als je van een boerderij kwam die “Achterdijk” heette, was de kans bijvoorbeeld groot dat er aan je naam “Van Dijk” werd toegevoegd.
Verplichting
Maar hoewel dit systeem op het platteland prima werkte, werden Nederlanders op 18 augustus 1811 via een speciaal decreet verplicht hun familienaam vast te leggen.
Veel mensen bevestigden de achternaam die zij op dat moment gebruikten.
Maar sommige mensen gaven geen gehoor aan deze opdracht.
Daarom vaardigde de regering van Napoleon op 17 mei 1813 een nieuw decreet uit waarin gesteld werd dat iedereen op 1 januari 1814 toch echt verplicht was een achternaam te hebben.
Uiteindelijk nam koning Willem I op 8 november 1825 nog eens een koninklijk besluit door, omdat nog steeds niet iedereen zijn of haar achternaam had laten registreren.
Door dat koninklijk besluit was iedere Nederlander verplicht de achternaam - en vooral de spelling daarvan- definitief vast te laten leggen.
Mythes over achternamen
Het verhaal dat mensen in Nederland, om het systeem van Napoleon te dwarsbomen, expres grappige of belachelijke achternamen kozen, is niet juist.
Mensen hadden vaak al voor de tijd van Napoleon een achternaam.
Dit kon een bijnaam zijn die een soort kenmerk van iemand beschreef.
Deze kon humoristisch van aard zijn.
Daarom lijkt het in sommige gevallen alsof mensen bewust een grappige naam kozen, terwijl ze deze naam daarvoor al droegen.
Achternamen als “Poepjes” en “Naaktgeboren” zijn al ver voor 1811 in Nederland aangetroffen.
“Poepjes” is hoogstwaarschijnlijk een verbastering van de Franse naam “Poppo”.
Bij “Naaktgeboren” is de meest waarschijnlijke suggestie dat het een verbastering van de Duitse naam “Nachgeboren” is.
Zeker zijn deze verklaringen echter allebei niet.
Wat hebben we nog meer te danken aan Napoleon?
In Geschiedenis Magazine 7 van 2020 vertelt Lotte Jensen meer over de invloed van de Franse keizer op Nederland.